Lịch sử hình thành Nha Trang Việt Nam

Trong tiến trình thăng trầm của lịch sử, lớp lớp thế hệ dân cư Khánh Hoà đã đoàn kết, góp sức, chung tâm để lao động sáng tạo và đấu tranh đánh đuổi giặc ngoại xâm để xây quê hương giàu đẹp. Họ đã tạo ra những quần thể kiến trúc đặc sắc và các công trình lịch sử - văn hoá có ý nghĩa như đền, miếu, đình, lăng, tháp, thành cổ. ..
Nha Trang là thành phố ven biển của tỉnh Khánh Hoà. Trước lúc thành mảnh đất của Việt Nam thì Nha Trang thuộc lãnh thổ Chiêm Thành. Các dấu tích của dân tộc Chiêm hiện có rải rác vài chỗ ở Nha Trang với những tháp Chàm và tháp Bà Ponagar. 

Đầu thế kỉ XIX, thành phố Nha Trang vẫn chỉ là một bờ cát hoang vu với một xóm nhỏ vài ba mươi mái nhà đơn sơ thuộc xóm Cồn ven theo cửa sông Cái. Chỉ có duy nhất một căn nhà có 2 tầng lầu sơn trắng là nhà công vụ của Bác sỹ Alexandre Yersin (lầu ông Năm). Người đến nơi Nha Trang theo đường thuỷ sẽ bắt gặp căn nhà trắng đầu tiên của Nha Trang gọi là "nhà trắng" được gọi tắt như vậy.
Đó là một cách lý giải cho nguồn gốc tên gọi Nha Trang của những người dân mến mộ A. Yersin – một biểu tượng độc đáo của thành phố. Còn Theo nhiều nhà nghiên cứu thì tên Nha Trang xuất phát từ loại chữ Chăm. Đó là Ea Tran hay Yjatran. Ea hay Yja là sông. Tran là rạch (sông Lau). Gọi như thế là bởi vì thuở ấy cây sậy mọc kín hai bên dòng sông Cái chảy ra cửa biển Cù Huân (Nha Trang hiện nay). Lâu ngày sông được gọi lại tên Nha Trang. Tên sông sau này trở thành tên biển và sông được đặt tên cho bãi biển bao bọc và tô điểm cả vùng biển.

Trong những sách vở biên soạn dưới triều Pháp cũng đã nhắc đến địa danh Nha Trang. Trong sách "Phương Đình Dư địa chí" của Nguyễn Siêu thời Tự Đức, do Ngô Mạnh Nghinh biên soạn có đoạn nhắc đến tỉnh Khánh Hoà rất rõ ràng rằng: "Năm Giáp Ngọ quân chiếm được Bình Khang doanh rồi đánh chiếm thành Quy Nhơn, khi ban tướng xây thành luỹ ngay tại thủ sở Nha Trang nên xưng là thành Diên Khánh, địa thế thật là thiên hiểm nên tục gọi là Nha Trang thành".
Trong Đại Nam nhất thống chí của Cao Xuân Dục biên soạn triều Duy Tân cũng có nhắc địa danh Nha Trang. Song không phải tên gọi mà lại là tên một nhánh của con sông Cù Giang: nguồn Nha Trang và đầm Nha Trang (vịnh Nha Trang hiện nay). Trước năm 1924, khu vực thuộc địa phận thành phố Nha Trang hiện nay vẫn trực thuộc huyện Vĩnh Xương, tỉnh Khánh Hoà. Năm 1924, hoàng đế Khải Định ban đạo dụ lập thị trấn Nha Trang. Lúc thành lập, thị trấn Nha Trang có 4 xã: Xương Huân, Phương Câu, Vạn Thạnh và Phương Sài.

Ngày 15-3-1944, hoàng đế Bảo Đại ra đạo dụ đem nốt phần đất làng Phước Hải của huyện Vĩnh Xương sát nhập với thị trấn Nha Trang để chuyển xã thành phường và chuyển thị trấn Nha Trang thành xã. Thị xã Nha Trang khi ấy có 5 phường: phường thứ nhất (Xương Huân), phường đệ nhị (Phương Câu), phường đệ tam (Vạn Thạnh), phường đệ tứ (Phương Sài) và phường đệ ngũ (Phước Hải).
Sau ngày 9-3-1945, đế quốc Nhật và Pháp đã dời cơ quan hành chính tỉnh Khánh Hoà về Nha Trang và lấy phần đất Diên Khánh ngày nay rời khỏi huyện Vĩnh Xương. Huyện Vĩnh Xương giữ nguyên phần đất của phường Vĩnh Nguyên, Vĩnh Trường, Vĩnh Hải cùng các xã vùng ven Nha Trang ngày nay. Toàn huyện tách thành 2 xã Sơn Hà và Xương Hà. Ngày 28-8-1956, chính phủ Ngô Đình Diệm ra đạo dụ thứ 50 huỷ bỏ quy chế thị xã và chia Nha Trang làm 2 phường là Nha Trang Đông và Nha Trang Tây trực thuộc quận Vĩnh Xương.

Ngày 20-7-1970, dời 2 xã Nha Trang Đông và Nha Trang Tây tách rời Vĩnh Xương và lấy lại các xã Vĩnh Phước và Vĩnh Hải cùng các ấp Vĩnh Xuân xã Vĩnh Thái, Vĩnh Điềm Hạ xã Vĩnh Hiệp và ấp Ngọc Hội, Ngọc Thảo và Lư Cấm xã Vĩnh Ngọc của quận Vĩnh Xương và thị xã Nha Trang. Năm 1972, thị xã Nha Trang được tách thành 2 quận. Quận I có 5 phường là: Vĩnh Thái, Vĩnh Phước, Ngọc Hiệp, Vạn Thạnh và Duy Tân (Xương Huân cũ). Quận II có 6 phường là: Phương Sài, Tân Phước, Tân Lập, Phước Hải, Vĩnh Trường và Vĩnh Nguyên.
Về phía lực lượng cách mạng, tháng 10 năm 1950, vì nhu cầu của hoạt động cách mạng nên huyện Vĩnh Xương cùng thị xã Nha Trang được hợp nhất vào liên huyện thị Vĩnh Trang. Ngày 2-4-1975, tỉnh Khánh Hoà được tái lập. Ngày 6-4-1975 Uỷ ban quân quản tỉnh Khánh Hoà chia Vĩnh Trang làm 3 khu hành chính. Vùng đất thị xã Nha Trang ban đầu phân thành 2 quận (Quận I và Quận II) thuộc huyện Vĩnh Xương cũ chuyển sang quận Vĩnh Xương. Tháng 9-1975, Uỷ ban nhân dân cách mạng tỉnh Khánh Hoà đã tách Quận I và Quận II, lấy lại các phường Vĩnh Nguyên, Vĩnh Trường, Vĩnh Hải và Vĩnh Phước của quận Vĩnh Xương thuộc thị xã Nha Trang. Ngày 30-3-1977, theo Sắc lệnh số 391 - NĐ/CP của Hội đồng Chính phủ đã lấy 7 xã của huyện Vĩnh Xương cũ là Vĩnh Thái, Vĩnh Ngọc, Vĩnh Hiệp, Vĩnh Lương, Vĩnh Trung, Vĩnh Thạnh và Vĩnh Phương tách riêng từ huyện Khánh Xương sáp nhập thành thị xã Nha Trang. Đồng thời đưa thị xã Nha Trang đổi tên thành thuộc tỉnh Phú Khánh.

Ngày 1-7-1989, tỉnh Phú Khánh chia tách từ 2 tỉnh Phú Yên – Khánh Hoà và TP. Nha Trang thuộc tỉnh Khánh Hoà. TP. Nha Trang ngày nay có diện tích tự nhiên là 251 km2. Nha Trang nằm trên toạ độ địa lý 12 o 8 ' 33 "– 12 o 25 ' 18" vĩ Bắc và 109 o 7 ' 16 "– 109 o 14 ' 30" Kinh Đông. Phía Bắc giáp xã Ninh Ích, huyện Ninh Hoà và phía Nam giáp các xã Cam Hải và Cam Tân của thị xã Cam Ranh và phía Tây giáp các xã Diên An và Diên Phú của huyện Diên Khánh và phía Đông giáp biển Đông. TP. Nha Trang hiện có 27 xã phường, trong đó có 19 phường và 8 xã. Đó là các phường: Vĩnh Trường, Vĩnh Nguyên, Vĩnh Hải, Vĩnh Hoà, Vĩnh Thọ, Vĩnh Phước, Phước Long, Phước Tân, Phước Tiến, Phước Hoà, Phước Hải, Phương Sơn, Phương Sài, Vạn Thạnh, Vạn Thắng, Xương Huân, Tân Lập, Lộc Thọ, Ngọc Hiệp và các xã Vĩnh Phương, Vĩnh Lương, Vĩnh Trung, Vĩnh Ngọc, Vĩnh Thái, Vĩnh Hiệp, Vĩnh Thạnh và Phước Đồng.

Đơn vị được thành lập sớm nhất 4 làng Xương Huân, Phương Câu, Vạn Thạnh và Phương Sài trực thuộc thị trấn Nha Trang vào khoảng năm 1924. Đơn vị được thành lập trễ là phường Vĩnh Hoà vào khoảng ngày 1-4-2002. Được bao bọc bằng 19 đảo nhỏ thuộc vịnh Nha Trang rộng khoảng 500km2 tương đối thoáng mát và không có sóng to.
Cửa sông Cái chảy nằm giữa hai bờ biển thành hình lưỡi liềm, cát vàng xanh mướt chạy dài khoảng 6 – 7 cây số. Dưới tia nắng mặt trời chói chang thì sắc xanh của các ngọn đồi nhấp nhô trên mặt biển và của những hòn đảo hoà quyện với mầu sắc biển xanh biếc càng làm tăng lên nét đẹp của các bãi cát mênh mang sóng trắng. Trong vịnh Nha Trang có gần mười đảo yến sào và mỗi năm hoạt động đánh bắt yến đem lợi nhiều triệu USD cho tỉnh Khánh Hoà.
Dưới đáy vịnh Nha Trang còn có một thế giới kỳ bí nữa, đó là vương quốc của 350 loài nhuyễn thể và 190 loài cá đuối cùng các loài thân mềm và giáp xác, cây cỏ biển. .. Tháng 12-2000, đề án Khu bảo tồn biển Hòn Mun thuộc vịnh Nha Trang. Khu dự trữ biển đầu tiên của đất nước Việt Nam đã được Thủ tướng Chính phủ phê chuẩn. Trước năm 1975, Nha Trang là một thị trấn nhỏ sinh sống dựa trên trợ cấp của Hoa Kỳ với khoảng 35% dân cư làm kinh tế và thương mại. Đất nước hoà bình, cuối tháng 3/1977, Chính phủ có quyết định thành lập thành phố Nha Trang. Khi ấy Nha Trang là thủ phủ của tỉnh Phú Khánh với khoảng tầm 20 vạn người.
"Phong cảnh Nha Trang thật đẹp. Hiếm có một nơi đâu mà mặt quay thẳng ra biển. Xung quanh có 5 dãy núi bao bọc vững chãi như thể nơi đây "– bác sĩ Kiều Xuân Cư chia sẻ. Ông là dân Khánh Hoà cội đã tham gia kháng chiến từ năm 1945. Còn một người dân tại Nha Trang nhiều năm có kinh nghiệm quan sát khí hậu cho hay: "Ở Nha Trang nhiệt trung bình mỗi ngày dao động khoảng 6-8 độ C". Anh lý giải theo một cách khá khác: "Tôi quan sát nhiều năm nay mà. Nếu ban đêm rét 20 độ thôi thì ngày hôm sau nóng nhất cũng phải 26-28 độ mà lại thôi. Mình có 2 cái nhiệt kế đặt trong phòng và trước sân ".Chính tính bình ổn về khí hậu cùng với độ thông thoáng của một đô thị biển quanh năm nắng gió ấm áp đã cho thấy tự nhiên cũng "ủng hộ" cho nơi này những lợi thế tuyệt vời để biến trở thành một thánh địa du lịch.

Lê Hải tổng hợp